słownik gwarowy
A
abo - albo
abo baji - albo też, a nawet
achtlik, achtliczek - kielich wódki 1/8 l, tj. 125 ml |<niem. acht - osiem>
adwyntni - adwentowy: W adwyntnich dniach dziecka chodziły na roraty z lampiónami, bo rano jeszcze było ćma. |<łac. adventus - przyjście>
adyć - przecież
agryz - agrest
ajbiysz - zioło prawoślazu: Starka nazbiyrali na krzipote cały kosz ajbiyszu. |<niem. Eibisch>
aji - też, także |<por. słowac. i moraw. aj>
ajnfachowo - niefachowo wykonana praca, bylejak, niestarannie |<niem. einfach>
ajntop - posiłek jednodaniowy |<niem. Eintopf>
akuratny - ułożony, kulturalny, porządny: Paniczka była moc akuratno, zapłaciła, nawet reszty nie wziyna. |<niem. akkurat>
alamuniowy - aluminiowy
ała - 1. okrzyk bólu: Ała, przestóń, bo mie boli! 2. mieć ała - być głupim
amolet - 1. naleśnik 2. duże uszy przen.: Mioł uszy jak amolety. |<fr. omelette>
amper - wiadro: We waszkuchyni stoł lawór do mycio szkorup, amper z czerstwóm wodóm, a na pomyje kibel.
amyn - amen
ancug - garnitur: Jak synek urós i był już słószny karlus, uszyli mu ancug, żeby móg galanić. |<niem. Anzug>
anglicko choroba - krzywica: Boroczka była od małego krziwo, godali, że od anglicki choroby.
aspóń - przynajmniej, chociaż |<czes. aspoň>
asynt - pobór do wojska: Pizło mu dwacet, jak stanył do asyntu. |<niem. assentieren>
aże - aż
kliknij aby otworzyć cały słownik:
POZNAJEMY MOWĘ PRZODKÓW
Wyraz tytułowy książki, zarazem nazwa słownika, jest zrozumiały dla wszystkich znających gwarę śląska cieszyńskiego. Stela oznacza stąd, swój, miejscowy, co w połączeniu z nazwą miejsca, nabiera pełnego znaczenia. Publikacja zawiera spisany zbiór zasobów leksykalnych północno-wschodniej odmiany gwary cieszyńskiej. Była ona używana na peryferiach Śląska Cieszyńskiego przez ludność zamieszkującą okolice Czechowic-Dziedzic, stanowiącą dość jednolitą wspólnotę kulturową i językową. Obecnie, jak wiele innych gwar, przeżywa znaczny regres i tylko w niektórych środowiskach można ją usłyszeć.
Stela jest dwustronnym, gwarowo-polskim słownikiem tego niezbyt wielkiego językowego obszaru. W jego zasobach znajduje się około 3000 haseł głównych z obocznymi, 300 frazologizmów, 900 źródeł etymologicznych, około 700 przykładowych zdań z żywej gwarowej mowy, ponad 70 odniesień do mitologii. Niektóre, dla lepszego zrozumienia użyte zostały w kontekstach zdaniowych, zwrotach, a gdzie było to możliwe, w charakterystycznych dla gwary związkach frazeologicznych, ukształtowanych w historycznym procesie funkcjonowania, rozwoju i trwania tej mowy. "Wyjęte wprost z ust" naszych rodziców i dziadków. Dla bardzo wielu wyrazów podana została profesjonalna informacja o charakterze etymologicznym, która może się jawić jako wyjątkowy walor tej publikacji. Stąd ten dwustronny słownik spełnia niektóre kryteria słownika frazeologicznego i etymologicznego. Są w niniejszej publikacji także liczne materiały towarzyszące.
Zgromadzone zbiory leksyki powstawały na przestrzeni kilku lat najpierw jako komplementarne słowniczki tematyczne regionalnych publikacji autora wydanych w latach 2017-2022 . Następnie w rezultacie dalszych poszukiwań oraz badań zostały znacznie poszerzone, uzupełnione, jednocześnie przekonsultowane z wieloma osobami , które tę gwarę znają, a także się nią nadal posługują. Jako materiał porównawczy wykorzystano także dostępne źródła pisane z całego obszaru cieszyńskiego , słowniki, opowiadania ludowych twórców, wiersze poetów, głównie celem wydobycia leksyki będącej w pasywnych zasobach pamięci. Ważną rolę przy powstawaniu słownika odegrało własne doświadczenie językowe autora, który może określić się w tym zakresie jako native speaker.
Prezentowany słownik posiada dokumentalny charakter, gdyż mowa przodków na tym terenie szybko zanika. Tym jest pilniejsza potrzeba jej dokumentowania. Wszystkie słowa tu zgromadzone bez wątpienia pochodzą z tego rejonu, a każde z nich było tutaj jeszcze 50 lat temu dość powszechnie znane autochtonom. Część puli wyrazów sięga odleglejszych czasów przedwojennych, a nawet austriackich, więc może wydawać się dość archaiczna. Można zatem mówić o udokumentowaniu języka gwarowego co najmniej trzech, nawet czterech pokoleń ludzi. Autor dołożył wszelkich starań, by maksymalnie ograniczyć leksykę pochodzącą spoza regionu do tych przypadków, gdzie "zadomowienie" zapożyczenia przejawia się w dużej frekwencji używalności w nowym środowisku oraz wchodzi w nowe, interesujące związki frazeologiczne. Ponieważ całe grupy wyrazów wychodzą z użycia i są charakterystyczne dla danych okresów i pokoleń, zostały oznaczone kwalifikatorami dawn. np. fanta, kierchow oraz rzad. - wyrazy rzadko używane, bądź tylko w gronach niektórych osób, lub pochodzące z pobliskiego regionu, a więc rozumiane oraz czasem sporadycznie używane, np. cesta, dziedzina, dónga.
Przekonanie, że słowniki cieszyńskiej gwary zostały już dawno opracowane i temat został zamknięty, a w razie potrzeby odpowiednie wyrazy i frazy łatwo znajdziemy w internecie, może okazać się złudne. Żaden z istniejących słowników, z różnych powodów nie jest doskonały, tym więcej nie musi odpowiadać lokalnej specyfice.